تلاش چهار دهه جمهوری اسلامی ایران در ایجاد ثبات و امنیت در افغانستان

پژوهش خبری صدا وسیما: ایران و افغانستان به عنوان دو کشور مهم از نظر ژئوپلتیکی و ژئواکونومیک در غرب آسیا قرار دارند. هر دو کشور دارای تاریخ و فرهنگ مشترک هستند. مناطق شرقی فلات ایران همواره از نظر فرهنگی اهمیت زیادی دارد و پس از ورود اسلام، زبان فارسی نوین در آن مناطق به وجود آمد و مرکزی برای گسترش اسلام شد. مردم آن مناطق، زبان و ادبیات فارسی را در شبه قاره هند گسترش دادند. در قرن 19 تحت تاثیر شرایط سیاسی، آن مناطق از ایران جدا شد و قدرت‌های بزرگ تلاش کردند تا با رسمی کردن زبان پشتو، افغانستان را از فرهنگ گذشته اش جدا کنند. لیکن این اقدام نتوانست در جامعه افغان ماندگار شود. از سویی علاقه مردم به گذشته تاریخی خود باعث شد که زبان و ادبیات فارسی در آن کشور گسترش یابد و مردم و دولتمردان کشور ایران با گسترش روابط و نفوذ فرهنگی در تمامی سطوح باعث شدند، دولتمردان افغانی تحت تاثیر این شرایط قرار گرفته و با کشور ایران روابط فرهنگی گسترده ای برقرار نمایند.

در چند دهه اخیر علاقمندی مردم دو کشور و فعالیت گسترده مردم و نهادهای فرهنگی برای گسترش زبان فارسی در کلیه سطوح و پیشرفت های علمی و فرهنگی ایران، باعث گسترش نفوذ فرهنگی ایران در افغانستان شد. همچنین گسترش فعالیت نهادهای فرهنگی برای انتشار کتاب، مجلات و مطبوعات به همراه فعالیت رسانه های ملی برای ارائه برنامه متنوع به زبان فارسی و علاقمندی پژوهشگران دو کشور برای تبادل فعالیتهای علمی باعث شد علیرغم تحولات جهانی، منطقه‌ای و داخلی در زمینه های فرهنگی، روابط دو کشور گسترش یابد و این فعالیت ها ابزار بسیار مهمی برای دولتمردان دو کشور جهت گسترش روابط حتی در حوزه های سیاسی و اقتصادی بود.

در هر دوره زمانی قدرت های بزرگ بر روابط دو کشور تاثیرگذار بوده اند. حمله شوروی به افغانستان و اشغال کشور موجب نگرانی ایران بود. در طول این دوره، ایران به رغم درگیری در جنگ با عراق، از مجاهدین افغان در شوروی کمونیست حمایت می‌کرد. با خروج شوروی از افغانستان و روی کار آمدن مجاهدین، ایران از این تحولات استقبال کرد. اما اختلافات بین مجاهدین به جنگ داخلی منجر شد و پس از آن روی کار آمدن طالبان به کمک رقبای ایران شد.

در سال ۱۹۹۸ نیروهای طالبان در حمله به کنسولگری ایران در مزار شریف 9 دیپلمات ایرانی را به شهادت رساندند. از سویی دیگر تداوم اقدامات تروریستی طالبان در افغانستان باعث شد ایران هیچگاه دولت طالبان را به رسمیت نشناسد و با روی کار آمدن این گروه رسما مخالفت کرده است. به همین دلیل جمهوری اسلامی ایران تلاش های دیپلماتیک گسترده و موثری انجام داد تا جامعه جهانی حکومت طالبان را به رسمیت نشناسد. با سرنگونی حکومت طالبان، زمینه همکاری ایران و افغانستان در حوزه های سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی فراهم شد. برای مثال در استان هرات افغانستان و مناطق اطراف آن بهبود برق توسط ایران تامین می شود و در کنار چراگاه شترها، جاده آسفالته صاف و هموار به طول ۱۲۰ کیلومتر کشیده شده که از بهترین جاده های افغانستان است و تا مرز ایران ادامه دارد. نظام جمهوری اسلامی ایران همواره کوشیده است تا با همکاری دولتمردان افغانستان، ثبات و امنیت را به این کشور برگرداند. برای تحقق این هدف، ایران روابط خود را با افغانستان در تمام حوزه های سیاسی - امنیتی – اقتصادی و فرهنگی گسترش می دهد.

ایران از اولین کشورهایی بود که دولت موقت انتقالی افغانستان به ریاست حامد کرزای را به رسمیت شناخت. تلاش های دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران باعث شد کنفرانس 2005 با موضوع "آینده افغانستان" در کشور آلمان برگزار شود. از تلاش های دیگر جمهوری اسلامی ایران شرکت در کنفرانسی در ژاپن با هدف کمک های مالی به افغانستان بوده که کشورمان از اصلی ترین حامیان احیای اقتصادی این کشور بود. جمهوری اسلامی ایران برای همکاری با افغانستان پیشنهادات زیادی در حوزه اقتصادی از جمله کمک مالی به ارزش 500 میلیون دلار، پرداخت حقوق معلمان در کابل به مدت 6 ماه و ساخت بزرگراه مشهد-هرات مطرح کرده است. کمکهای ایران اصلی ترین درآمد سرانه در افغانستان است. همچنین سرمایه گذاری ایران به ویژه در ولایت هرات کمک کرد تا میزان تجارت دو جانبه در سال 2010 به 1.5 میلیارد دلار افزایش یابد.

از طرفی دیگر در حوزه اجتماعی مهاجرت افاغنه از معضلات ناامنی در منطقه بویژه ایران و افغانستان می باشد. افغانستان در حدود 2.5 میلیون مهاجر در کشورهای همسایه دارد که از آن ‌جمله در حدود ۱٫۴ میلیون در ایران و در حدود یک میلیون در پاکستان به‌ سر می‌برند. برعلاوه این‌که سیل مهاجرت افغانان به این دو کشور فاجعه انسانی قرن می‌باشد متاسفانه مهاجرین افاغنه امنیت این منطقه و دو کشور را به خطر انداخته اند و به یکی از منابع عضوگیری برای باندهای قاچاق مواد مخدر-انسان- و جنگهای نیابتی عربستان، رژیم صهیونیستی و آمریکا تبدیل شده است. با توجه به این که در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی قرار گرفته ایم ضرورت بررسی روابط سیاسی- امنیتی دو کشور در طی این بازه زمانی احساس می شود. محتوای نوشتار حاضر مبتنی بر روش تحقیق کیفی و ابزار گردآوری آن بر پایه مصاحبه عمیق با آقای "مجید وقاری" کارشناس شبه قاره هند می باشد.

• محورهای اصلی پژوهش

- تامین امنیت و ثبات در افغانستان و منطقه

- مبارزه با گروه های تروریستی

-مبارزه با قاچاق مواد مخدر و انسان 

تاثیر پیروزی انقلاب اسلامی بر روابط ایران و افغانستان

حمله ارتش سرخ متعلق به اتحاد جماهیر شوروی همزمان با انقلاب اسلامی در ایران در سال 1979 صورت گرفت. بنابراین در حالی که انقلاب اسلامی به عنوان یک رویداد تاریخی در قرن بیستم مطرح بود مرزهای ایران با افغانستان به شدت ناامن شد. زیرا در پی اشغال افغانستان از سوی شوروی نه تنها سیل مهاجران افغان به سمت ایران سرازیر شد بلکه گروه­های شبه نظامی و تروریستی نیز در خاک افغانستان قصد داشتند امنیت ایران را به دلیل وقوع انقلاب اسلامی در ایران ناامن کنند. اما با سیاست های هوشمندانه جمهوری اسلامی ایران نه تنها مرزهای ایران در مقطع انقلاب ناامن نشد بلکه ایران به رغم مشکلات داخلی خود پذیرای حدود سه میلیون آواره افغانستانی شد که مشکلات اقتصادی و اجتماعی نیز برای انقلاب نوپای ایران به دنبال داشت. 

تاثیر تولید مواد مخدر و قاچاق بر امنیت ایران و افغانستان

با توجه به این که افغانستان پس از پیروزی انقلاب اسلامی درگیر جنگ های داخلی همچون با اشغالگران ارتش سرخ بود چندان اهتمامی برای تقویت امنیت مرزها از طریق افغانستان صورت نگرفت. به همین دلیل نیروهای مرزبانی جمهوری اسلامی ایران با تقویت امنیت مرزهای مشترک با افغانستان به عنوان سد غیرقابل نفوذ، مانع از قاچاق مواد مخدر از افغانستان شده اند. با این حال به دلیل وسعت مرزهای ایران با افغانستان تقویت کامل مرزها نیازمند همکاری های بیشتر منطقه ای و بین المللی است که به رغم ادعای محافل بین المللی بخصوص کشورهای غربی در این مورد کمک های لازم و مورد انتظار ایران را نداشته اند. اما پس از سال 2001 و استقرار دولت و مجلس ملی منتخب مردم افغانستان در کابل انتظارات ایران از افغانستان برای تقویت امنیت مرزهای مشترک و مقابله با اشرار، قاچاقچیان مواد مخدر و انسان بیشتر شده و تهران انتظار دارد دولت افغانستان در چارچوب سیاست اعمال حاکمیت ملی و استقلال خود نقش و مسئولیت خود را در تامین امنیت مرزهای مشترک و حسن همجواری ایفا نماید.

شهادت دیپلمات های ایرانی در مزار شریف

در آن مقطع به دلیل این که دولت مسئولیت پذیری در کابل بر مسند قدرت نبود و عمدتا ایران از گروه های مردمی مخالف گروه‌های تروریستی (طالبان و...) همچون "ائتلاف شمال" حمایت می کرد شهادت دیپلمات های ایران در مزار شریف بر روابط ایران و افغانستان تاثیر نداشت. با این حال جمهوری اسلامی ایران با خویشتنداری و سیاست‌های هوشمندانه توانست توطئه حامیان طالبان برای بروز جنگ میان این گروه با ایران و یا در سطح وسیع تر را خنثی نماید. هر چند با حمله زمینی گروه های مردمی مسلحِ طرفدار ایران به کابل در سال 2001 و تسخیر آن موفق شدند گروه تروریستی طالبان را از بین ببرند. 

سیاست ایران در قبال گروه های شبه نظامی مردمی افغانستان

سیاست جمهوری اسلامی ایران در چهار دهه گذشته حمایت از مردم افغانستان در برابر اشغالگران و مشکلات و مسایل داخلی بوده و کوشیده است با پناه دادن به مهاجران و ارائه کمک های مالی و غذایی به مردم افغانستان از رنج ها و مشکلات آنان بکاهد. پس از سال 2001 نیز جمهوری اسلامی ایران از دولت و پارلمان منتخب مردم افغانستان در دوران ریاست جمهوری "حامد کرزای"  و "محمد اشرف غنی" حمایت کرده است. از دیدگاه جمهوری اسلامی ایران، مردم افغانستان باید بدور از هر گونه دخالت‌های خارجی در امور خود تصمیم‌گیری کنند و از آگاهی بخشی به مردم افغانستان در برابر مشکلات و مسایلی که اشغالگران  آمریکایی و ناتو در آن کشور ایجاد کرده‌اند، حمایت می‌کند و معتقد است مردم افغانستان با توجه به رنج‌ها و جنایت‌هایی که از جنگ های داخلی و به خصوص از سوی اشغالگران متحمل شده‌اند باید به صلح دائمی برسند و فرزندان این کشور با رفتن به مدرسه در ساختن افغانستان آباد و آزاد مشارکت نمایند.

موضع جمهوری اسلامی ایران در برابر گروهای تروریستی طالبان و داعش

جمهوری اسلامی ایران همیشه مخالف درگیری های داخلی در افغانستان بوده و از روند صلح این کشور از طریق گفتگو براساس قانون اساسی استقبال و حمایت می‌کند. از این رو جمهوری اسلامی ایران همواره از همه طرفهای درگیر در افغانستان خواسته بدون هرگونه دخالت‌های خارجی و براساس گفتگوهای بین افغانی مسایل و مشکلات را حل کرده و گروه طالبان نیز با کنار گذاشتن سلاح به فعالیت‌های سیاسی روی آورد. در واقع جمهوری اسلامی ایران همیشه خواهان صلح و ثبات پایدار در افغانستان بوده و معتقد است طالبان نیز با درک شرایط و خواست مردم این کشور باید با پیوستن به روند صلح افغانستان مانع از ادامه برادرکشی و خونریزی در این کشور شود که شرایط را برای ادامه اشغال افغانستان  از سوی آمریکا و ناتو به بهانه مقابله با تروریسم فراهم می کند.

در مورد حضور عناصر گروه تروریستی داعش در افغانستان همچنان اختلاف نظر وجود دارد. با این حال جمهوری اسلامی ایران بر این اعتقاد است که دولت افغانستان مسئولیت مقابله با تروریسم را در این کشور برعهده دارد و پس از آن باید با همکاری‌های منطقه ای با تروریسم در افغانستان مقابله شود. از دیدگاه جمهوری اسلامی ایران مقابله با گروه تروریستی داعش که ممکن است عناصر آن از عراق و سوریه به افغانستان منتقل شوند، نیازمند همکاری همه جامعه کشورهای منطقه با دولت افغانستان است و سازمان ملل نیز می‌تواند نقش موثری را در این خصوص ایفا نماید.

پژوهش خبری // پژوهشگر: رحیم خجسته