عصر دیجیتال و دگرگونی تعاملات؛ از خانواده تا محیط آموزشی

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، فناوری دیجیتال و به ویژه تلفن‌های هوشمند در کمتر از دو دهه، زیست‌جهان انسان امروز را بازآفرینی کرده‌اند. این ابزار‌ها با فراهم‌سازی دسترسی سریع به اطلاعات، پیام‌رسانی فوری و شبکه‌های اجتماعی، مرز میان فضای خصوصی و عمومی را درهم شکسته‌اند. در کنار کارکرد‌های مثبت نظیر فرصت‌های یادگیری، مشارکت اجتماعی و بازاریابی، هم‌زمان چالش‌های جدی برای روابط انسانی، سلامت روان و جسم، کارایی ذهن و حتی فرهنگ مطالعه پدید آورده‌اند. از نگاه علوم رفتاری، اثر تلفن هوشمند صرفاً ابزارمحور نیست؛ بلکه این فناوری تبدیل به «محیطی اجتماعی» شده است که در آن هویت فردی و روابط انسانی هر روز بازتعریف می‌شود. به عصر دیجیتال خوش آمدید!

معرفی اجمالی

تلفن‌های هوشمند امروزی، ترکیبی از رایانه، تلویزیون، رادیو، کتابخانه، دوربین و دفترچه شخصی هستند. قابلیت نصب نرم‌افزارها، اتصال دائم به اینترنت و امکان تبادل دوسویه پیام و تصویر، آنها را از وسایل ارتباطی سنتی متمایز کرده است. این دستگاه‌ها به فرد اجازه می‌دهند همزمان در چندین فضای اجتماعی حضور یابند: از ارسال پیام در گروه خانوادگی گرفته تا انتشار تصویر در شبکه اجتماعی و پاسخ به ایمیل کاری. بدین ترتیب مرز‌های زمانی و مکانی تعاملات انسانی عملاً تغییر کرده‌اند (Castells, ۲۰۱۲).

از منظر فرهنگی، تلفن همراه صرفاً یک وسیله تکنولوژیک نیست، بلکه «همراه همیشگی» افراد شده است. بسیاری از کاربران بدون گوشی دچار اضطراب می‌شوند، زیرا به «احساس همیشه متصل بودن» (perpetual connectivity) عادت کرده‌اند. این وضعیت نحوه خواب، روابط اجتماعی، فعالیت‌های بدنی و حتی تجربه‌های هویتی انسان‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. بنابراین، بررسی علمی تأثیر آن ناگزیر باید چند‌بُعدی باشد؛ هم روان‌شناختی، هم اجتماعی، هم جسمانی و هم فرهنگی.

آسیب‌های اصلی تلفن‌های هوشمند و رسانه‌های نوین

۱ - تضعیف روابط صمیمانه و فاصله عاطفی

ارتباط چهره‌به‌چهره، زبان بدن و تماس چشمی بخش جدایی‌ناپذیر صمیمیت انسانی است. اما حضور دائمی تلفن همراه در روابط روزمره باعث می‌شود افراد توجهشان را به جای یکدیگر به صفحه نمایش معطوف کنند. حتی یک گوشی خاموش روی میز شام یا جلسه کافی است تا ذهن را درگیر احتمال دریافت پیام کند. در بستر زندگی مشترک، این وضعیت به نام «بی‌توجهی به اطرافیان به علت سرگرم بودن با گوشی» (Phubbing) شناخته می‌شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که این نوع بی‌توجهی یکی از عوامل جدی اختلاف و کاهش رضایت زناشویی است (Turkle, ۲۰۱۵; McDaniel & Coyne, ۲۰۱۶).

۲ - وابستگی رفتاری و اعتیاد به گوشی

چرخه اعلان‌ها، لایک‌ها و پیام‌های زودبه‌زود به‌عنوان محرک‌های لذت‌بخش عمل می‌کنند و سیستم پاداش مغز را فعال نگه می‌دارند. چنین الگویی موجب شکل‌گیری نوعی «اعتیاد رفتاری» می‌شود که خود را در اضطراب، بی‌قراری و نیاز دائمی به چک‌کردن گوشی نشان می‌دهد. این وابستگی تمرکز و مدیریت زمان را کاهش داده و بر بهره‌وری فردی و کیفیت روابط تأثیر منفی می‌گذارد (Kuss & Griffiths, ۲۰۱۷).

۳ - حواس‌پرتی شناختی و افت بهره‌وری

حتی در صورتی‌ که گوشی استفاده نشود، حضور آن در محیط یادگیری یا کار می‌تواند بخشی از ظرفیت توجه و حافظه فعال را اشغال کند. این «هزینه شناختی پنهان» باعث افت درکی و کاهش سرعت پردازش ذهنی می‌شود (Ward et al. , ۲۰۱۷). در نتیجه، مطالعه یا کار عمیق دشوار می‌گردد.

۴ - تأثیر منفی بر رشد اجتماعی و روانی کودکان و نوجوانان

سال‌های کودکی و نوجوانی دوران کلیدی برای رشد همدلی، مهارت‌های ارتباطی و هویت‌یابی است. استفاده افراطی از تلفن همراه و حضور طولانی در فضای مجازی، زمان تعامل واقعی با همسالان را کاهش می‌دهد. مواجهه مدام با تصاویر ویرایش شده و مقایسه اجتماعی مداوم نیز اضطراب و افسردگی را در نوجوانان افزایش داده و اعتمادبه‌نفس آنها را تضعیف می‌کند (Twenge, ۲۰۱۸).

۵ - تهدید حریم خصوصی و امنیت داده‌ها

کاربران تلفن‌های هوشمند ناآگاهانه حجم زیادی از داده‌های شخصی نظیر موقعیت مکانی، علایق و روابطشان را در اپلیکیشن‌ها ثبت می‌کنند. این اطلاعات می‌تواند برای تبلیغات تجاری یا حتی سوءاستفاده‌های هویتی و امنیتی مورد استفاده قرار گیرد. موضوعی که ابعاد حقوقی و اجتماعی گسترده‌ای دارد (boyd, ۲۰۱۴).

۶ - آسیب‌های جسمانی: ستون فقرات، عضلات و مفاصل

وضعیت بدنی نادرست هنگام کار با گوشی (مانند خم شدن مداوم سر به جلو) به افزایش فشار بر مهره‌های گردن و ستون فقرات منجر می‌شود. پیامد آن درد‌های ناحیه گردن و شانه، سردرد و در بلندمدت تغییرات ساختاری در قامت است. این سندرم با عنوان «گردن پیامکی» شناخته می‌شود (Hansraj, ۲۰۱۴).

۷ - اختلال در خواب و ریتم شبانه‌روزی

نور آبی ساطع‌شده از صفحه‌نمایش مانع ترشح هورمون ملاتونین می‌شود و خواب طبیعی شبانه را مختل می‌کند. نتیجه آن خواب سبک، احساس خستگی روزانه، کاهش تمرکز و حتی افزایش احتمال ابتلا به اختلالات روان‌پزشکی مانند افسردگی است (Harvard Medical School, ۲۰۱۹).

۸ - آسیب به بینایی و خستگی چشمی

تمرکز طولانی‌مدت بر نمایشگر باعث علائمی، چون خشکی چشم، تاری دید و سردرد می‌شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بیش از نیمی از کاربران گوشی‌های هوشمند درجاتی از این علائم را تجربه می‌کنند (Sheppard & Wolffsohn, ۲۰۱۸).

۹ - کاهش فرهنگ مطالعه عمیق و کتاب‌خوانی

خواندن سریع و سطحی محتوا در رسانه‌های اجتماعی، مغز را به پردازش قطعه‌ای و پی‌درپی عادت می‌دهد. به همین دلیل میل به مطالعه متون طولانی و پیچیده مانند کتاب‌ها کاهش یافته و در نتیجه توان تحلیل انتقادی و تفکر عمیق نیز به مرور آسیب می‌بیند (Carr, ۲۰۱۰).

راهکار‌های پیشنهادی

۱ - مدیریت زمان دیجیتال

با نصب اپلیکیشن‌های پایش زمان یا تعیین سقف مشخص استفاده، فرد می‌تواند آگاهانه‌تر با گوشی برخورد کند. خانواده‌ها هم می‌توانند قواعدی ساده مانند «خاموشی بعد از ساعت مشخص» یا «عدم استفاده سر میز غذا» وضع کنند تا کنترل جمعی شکل بگیرد.

۲ - فعالیت‌های خانوادگی و اجتماعی بدون رسانه

برنامه‌ریزی فعالیت‌هایی نظیر شب‌های بازی خانوادگی، پیاده‌روی یا جلسات مطالعه گروهی می‌تواند فضای تعامل واقعی بیافریند. این مراسم پیام روشنی برای کودکان دارند: روابط انسانی بر صفحه‌نمایش اولویت دارند.

۳ - آموزش سواد رسانه‌ای

آگاهی نسبت به الگو‌های استفاده و آسیب‌های ناشی از آن باید بخشی از آموزش رسمی باشد. دانش‌آموزان و دانشجویان باید بیاموزند چگونه محتوای آنلاین را تحلیل انتقادی کنند و چگونه در برابر الگوریتم‌های جذب‌کننده مقاومت کنند.

۴ - بهداشت ارگونومیک و چشمی

کاربران باید آموزش ببینند که گوشی را در سطح چشم نگه دارند، از نشستن طولانی در وضعیت ثابت بپرهیزند و تمرین‌های کششی برای گردن و کمر داشته باشند. همچنین رعایت «قاعده ۲۰ - ۲۰ - ۲۰» مهم است: بعد از هر ۲۰ دقیقه کار با صفحه‌نمایش، ۲۰ ثانیه به نقطه‌ای در فاصله ۲۰ فوتی (حدود ۶ متر) نگاه شود. این تمرین ساده به استراحت ماهیچه‌های چشم کمک کرده و خستگی دید را کاهش می‌دهد.

۵ - تقویت فعالیت‌های فرهنگی و ورزشی

برای کاهش وابستگی به فضای مجازی باید فرصت‌های جایگزین لذت‌بخش ایجاد شود. حضور در باشگاه‌های ورزشی، انجمن‌های کتاب‌خوانی یا گروه‌های داوطلبانه اجتماعی سرشار از تجربه ارتباطی واقعی است و نیاز به وابستگی مداوم به گوشی را به‌طور طبیعی متعادل می‌کند.

نتیجه‌گیری

تلفن‌های هوشمند همانند یک تیغ دو لبه عمل می‌کنند: از یک سو سرعت و دسترسی بی‌سابقه به اطلاعات و ارتباطات را فراهم کرده‌اند و از سوی دیگر سلامت جسم، روان و تعاملات انسانی را تهدید می‌کنند. درک این واقعیت، همراه با مدیریت آگاهانه و فرهنگ‌سازی مسئولانه، می‌تواند باعث بهره‌مندی از مزایای فناوری در عین کاهش آسیب‌های آن شود.